Een portret van mijn werkkamer

Iedere deur is een wand in beweging. Ik herinner me hoe ik als kind aan de klink van de deur hing om heen en weer te zwieren door me tegen de muren af te zetten. Zoals alle kinderen kon ik eindeloos doorgaan met het uitputten van één enkele observatie die een waaier van gezichtspunten ontvouwde. Door dit dansje met de deur wordt de architectuur losgeschud. Zwier je de ene kant op, dan sluit de ruimte zich af en bevind je je in een intieme kamer. Zwier je de andere kant op, dan stroomt de galmende hal naar binnen. Het sluiten en openen van de deur transformeert de twee ruimtes. Een open deur voegt ruimtes samen, laat licht toe in de hal en trekt geluid binnen in de kamer. Het brengt een wisselwerking tussen de twee ruimtes teweeg. Wanneer je de deur weer dicht zwiert, wordt openheid verruild voor intimiteit. In een kamer die is afgesloten door een deur is er ruimte voor geborgenheid. Een kamer met gesloten deur is daar waar het privéleven zich afspeelt. 

Aangezien ik geen huisgenoot heb, is de beslissende deur mijn voordeur. Wanneer je er met de rug tegenaan staat en naar rechts draait, kom je de deur naar mijn werkkamer tegen. Wanneer je die opent, ontstaat er een kleine windvlaag die de lucht in de werkkamer onder druk zet. Een kleine werveling doet de bladeren van de kamerplant (waarover later meer) sidderen. Als een gigantische waaier wuift de openslaande deur een zucht ganglucht naar binnen. 

Wanneer je verder gaat, moet de deur als een paard op stal gezet worden, opgesloten achter twee gestapelde boeken. Dit is noodzakelijk om te vermijden dat hij door de wind wordt meegevoerd en met een donderslag in zijn lijst knalt – een uitbarsting van ongekende agressie die een davering door verschillende verdiepingen jaagt en mijn buurvrouw van drie etages lager doet opkijken van haar boek alsof de zin die ze zojuist las een revelatie in haar opwekte. Dit is dus te vermijden, absoluut te vermijden met twee boeken die de deur op zijn plaats houdt en hem daar opsluit. Ja, hij wordt “opgesloten”, want wanneer je de natuurlijke neiging van iets inperkt, wordt een potentieel teniet gedaan. Zoals zojuist duidelijk werd is een deur van nature frivool en rebels. Hem met twee boeken permanent op stal zetten is een niet onaanzienlijke vrijheid-beperkende ingreep. Ik heb me echter nooit van de wijs laten brengen door de wensen van een deur, dus ligt er momenteel Pale Fire van Nabokov en daaronder een plaatjesboek van het oude Egypte aan zijn voet. Pale Fire heb ik van een vriend geleend en staat op de wachtlijst om gelezen te worden. Het Egyptische boek dient als materiaal voor mijn collages, waarover later meer.

Boven de deurpost hangt er een klok. De klok snijdt iedere seconde de ruimte in twee. Met onverbiddelijke regelmatigheid wordt een oud moment afgesloten en een nieuw moment aangesproken. Als een stil oog hangt die klok aan de muur, soms streng toeziend op getalm, meestal onverschillig dromend, af en toe met ijzingwekkende nadruk en ook weleens guitig als een vrolijke dirigent. De wijzers zitten opgesloten achter een glazen venster en door dit raam kijk ik naar buiten om mijn tijdsgevoel te toetsen aan de werkelijkheid. De secondewijzer is in beweging, ook al staat het meestal stil. Het verspringt razendsnel, zoals de beelden van een film stilstaan maar door hun snelle opeenvolging lijken te bewegen. De andere wijzers bewegen niet in de mensenmaat van de ongeduldige seconde, maar veeleer zoals de planten. De klok is verwant aan hen: stil leven dat voortgaat zonder dat het betrapt kan worden op een actie. 

Tot hij stopt. Voor een moment bekruipt me het onaangename gevoel dat alles in het appartement tot stilstand is gekomen. Gelukkig blijkt dan na een kort onderzoek dat de batterij is uitgeput. Wanneer ik lui ben, geven de wijzers gedurende een week slechts twee keer per dag het juiste uur aan. Wanneer ik voortvarend ben, zal de verloren tijd snel worden ingehaald door de wijzers weer op de juiste plek in onze tijd te zetten – waarna hun ritme me weer zoals vanouds kan opjagen. 

Laten we nu eindelijk eens stilstaan bij de kamerplant, de verre verwant van de klok. In het geheim ontwikkelt die zich steeds tot iets anders. Het is onmogelijk je je te herinneren hoe hij eruitzag toen hij voor het eerst op het bijzettafeltje kwam staan. Maar zonder een kik te geven vormt hij constant glucose door in zijn chloroplasten CO2 in reactie te laten gaan met een foton die door het raam heen, door de wolken en zo’n honderdvijftig miljoen kilometer leegte is gereisd nadat het miljarden jaren in het binnenste van de zon heeft doorgebracht. In het hart van de zon werd het foton steeds in circulaire bewegingen gestuwd, waarbij één rondgang duizenden jaren in beslag nam, en werd tenslotte in een fractie van een moment uitgespuwd. Het enige dat de kamerplant op dit moment nodig heeft is water. Maar daar denk ik nu niet aan, want ik ben aan het werk. 

Wanneer je van de plant opkijkt, zie je aan de muur een kaart van de onderste helft van Brussel waarop alle parken in het groen zijn aangegeven, waardoor de stad iets weg heeft van een heel groot plantsoen met zandpaden in plaats van straten. De rechterkant van de kaart is vastgeprikt met een speld waaraan een papieren bloem hangt. Een vriendin heeft hem me gegeven nadat haar werk haar zo had overweldigd dat ze in een hele dag slechts één bloem van papier kon maken. Nu heeft ze een kind en lijkt gelukkig. Links naast de kaart hangt een print van ‘Mare Tranquil’, een werk van Jorge Macchi. Het is een wereldkaart die helemaal blauw is en waarop alle zeeën van de wereld zijn aangegeven, zoals Mar de Barents, Mar Arábigo, Océano Pacifico, Mar de Bering, Mar Filipino en Mar del Coral. Deze zeekaart is eveneens vastgeprikt met een speld, waar een glazen bolletje aan hangt. In het bolletje met luchtgaten zitten gedroogde bloemen waar ooit thee van is getrokken die ik samen met mijn moeder heb gedronken. 

Op de grond staat een schilderij dat een vriendin schilderde toen we samen in een vochtig huis met twee kanaries woonden. Op een gegeven moment was één van hen verdwenen. Toen we jaren later verhuisden kwam die in perfect bewaarde staat achter de kast tevoorschijn. Het tapijt ligt bezaaid met papieren en boeken, draadjes, een schaar, een snijmat, een lichtblauwe paraplu en een mes. Ik zit op het tapijt te knippen en te schuiven, maar vooral ben ik aan het testen hoe mijn ogen reageren op de beelden.

Beeld u het tapijt in. Men kan niet anders naar een vloerkleed kijken dan met een meewarig gezicht. Met voeten getreden dempt het voetstappen als de huid van een trofee. Totaal onderworpen is hij, moet neerdalend stof verdragen om daarna opgetild te worden en uit het raam gegooid te worden – ware het niet dat men hem nog bij de punten vastgeklemd hield. Wie zou het kunnen verdragen om te dromen over een vliegende ontsnapping die keer op keer eindigt met een pak slaag?  

Boven het tapijt torent de boekenkast uit. Hij ziet eruit als een kindje dat aan het wisselen is: her en der zijn er zwarte gaten in zijn gebit. Wat er op de plaats van die gaten hoort hebben we al vernomen, want de plaatjesboeken die op het tapijt zijn uitgespreid maken deel uit van een bescheiden collectie die titels omvat als ‘Die schönsten Jagdbilder’, ‘Lumière dans la Mer’, ‘Astronomie voor iedereen’, ‘Seasons of the Eskimo’, ‘Armes à feu de collection’, ‘Die großen Rätsel unser Welt’, ‘Jaka čop raj pod triglavom’ en ‘Rond de wereld – Thuis’. Er staan nog heel veel andere dingen in deze kast, zoals een verzameling briefpapier en enveloppen, een microscoop die ik van mijn oma heb geërfd, een naaidoos, postkaarten en visitekaartjes van Sabzian, dagboeken die gedateerd zijn tussen 2012 en 2020, een kleine verzameling stempels, een stapel DVD’s en publicaties van mijn werk die ik niet aan de man heb kunnen brengen, twee schoenendozen met brieven (geheim), één blik met een foto erop van het Belgisch koninklijk paar toen ze nog jong waren met oude foto’s daarin. Bovenop de kast staan drie modellen voor fonteinen. De eerste stelt een vrouw voor die een boek leest. Uit haar ogen komen twee dikke stralen water van zilverfolie die op het boek spetteren. De tweede is een boom die in plaats van blaadjes waterstralen uitspuwt en de derde is een huisje met een schoorsteen waar er in de plaats van rook water uit omhoog sproeit. De andere modellen staan in de kelder, dus die blijven voorlopig buiten beschouwing. 

Kasten kunnen na verloop van tijd nogal chaotisch worden, maar dat valt in het niet bij een la. Behalve de bestek-la is er geen enkele la in mijn appartement dat geen rommel-la is, terwijl er – eerlijk is eerlijk – ook dingen in de bestek-la liggen die geen bestek zijn. Een kast dwingt nog enig respect af, maar een la is helaas in het nadeel omdat het vaak dezelfde functie krijgt toebedeeld als een hoge hoed. Er kan van alles in verdwijnen. Je doet de la dicht en de verdwijntruc is geslaagd (totdat je hem weer opendoet). Het biedt onderdak aan de verstotenen onder de objecten en verenigt zo de dingen waar geen categorie voor bestaat. 

Orde ontstaat door categorisatie. Men moet de dingen van elkaar kunnen onderscheiden. Ook voorwerpen maken deel uit van een tekensysteem. Alles heeft een betekenis, ook al kunnen de functies van objecten sterk uiteenlopen over de X-as (functionaliteit – esthetiek) en de Y-as (nostalgische waarde – potentieel gebruik). Zo zou je alle voorwerpen die iemand bezit in een diagram kunnen plotten. Misschien resulteert het wel in een karakterschets. 

Eén van de lades in mijn bureau heeft een sleutelgat, maar geen sleutel. Ik zal een schets geven van de inhoud van deze la. Er zijn in totaal vier lades, maar het zou te veel van mijn krachten vergen om de inhoud van de andere drie eveneens te beschrijven: Drie USB-sticks, Wonderbalsem, een to-do boekje dat een vriend zelf heeft gedrukt in zijn werkplaats, een doosje met hervullingen voor het snijmesje, oordopjes, een kneedgum, een glow-in-the-dark vleermuis, een fluostift, een notitieboekje van 123inkt, een haarborstel in de vorm van een blote vrouw, de kaartlezer, losse lucifers en een luciferdoosje, losse paperclips en een paperclipdoosje, losse veiligheidsspelden zonder doosje, een lintje in de kleuren van België, een liniaal en een kam, een puntenslijper die ik in Singapore heb gekocht, stickers van Mochi Motion; een duo dat voor mijn laatste film animaties heeft gemaakt, een plastic Petri schaaltje, een luciferdoosje met handgeschilderde bloemen, vijf pennen, een tube secondelijm en twee potloden. 

De stoel staat aan de kant geschoven. Het is dezelfde als degene ooit in het bureau van mijn vader stond, honderden kilometers verderop, thuis. Ik herinner me dat hij op die stoel aan hetzelfde bureau zat als die nu in mijn werkkamer staat. Toen lagen er geen harde schijven op, noch belastingaangiften, een theepot, een plant die dood lijkt maar die wanneer je hem water geeft openvouwt en een sterke geur van zomerregen verspreidt, Bouvard en Pécuchet, een geplastificeerde draaischijf om de groei en ontwikkeling van een bijenkoningin te berekenen, en niet te vergeten, er stond geen gigantische platte computer. Het bureau was geboend en helemaal leeg, afgezien van een bordeaux-rode bureaumat en een Windows 95. De computer boezemde ontzag in, omdat er thuis geen enkele kamer zo leeg was als deze die speciaal daarvoor was ingericht. Ik durfde heus wel naar binnen te gaan, zelfs wanneer hij uit stond en het beeldscherm een spookachtig vervormde reflectie van de kamer liet zien, waar ikzelf als een felgekleurde rups in verscheen. Ik had een vreemd vermoeden dat deze machine onze levens zou gaan beheersen. Het was logisch dat het ‘windows’ heette en ik voelde een vreemd soort hoogtevrees door de voorstelling van een duizelingwekkende hoeveelheid ramen die zich daar zouden openen.

De platte computer die er vandaag staat is uit, want ik zit op het tapijt tussen de boeken en schuif met stukken papier, knipsels en doorzichtige vellen. Ik snij gaten en haast me voordat de zonnestraal verder glijdt en ik het licht kwijt ben. Van goud veranderen de kleuren in blauw, alsof alles in water wordt ondergedompeld. Er is geen geluid te horen. 

Om te kunnen nadenken is het noodzakelijk om de blik te laten rusten. Wanneer visuele indrukken beperkt worden, ontstaat er ruimte voor het denken om zich uit te drukken. Voor het opwekken van gedachten is de horizon een uitgelezen rustplaats. Er wordt niet werkelijk gekeken, er wordt geen beeld gezocht, maar de ogen trekken er steeds naartoe, alsof ik me ervan moet vergewissen dat afstand nog altijd bestaat, dat niet alles zich binnen handbereik bevindt. Ja, de horizon lijkt onbereikbaar. Ook al weet ik dat er daar een plek is die net zo banaal en alledaags is als hier, toch maakt het brein zichzelf wijs dat er daar een plaats is die nog ontdekt moet worden. Ik kan niet zonder de belofte van een mysterie. 

Wanneer de blik wegvlucht naar de verte, streelt het over de objecten op de vensterbank: tekeningen die mijn moeder maakte, een foto van een baby, de verpakking van een cadeau waar de letters N I N A op geplakt zijn, een dennenappel uit Californië die zijn zaden enkel vrijgeeft bij verbranding, drie stenen die ik kreeg van drie verschillende mensen, een bijenwaskaars in de vorm van een konijn, waarvan ik weet dat er een identieke kopie op een geweven kleedje in New York staat. Eén vetplant die ik kreeg van kennissen die hun rijtjeshuis hebben opgezegd om op de lava van La Palma te gaan wonen, enkele postkaarten van verre bestemmingen, een miniatuur-Atomium en een schilderijtje van een zeemeermin die door een matroos wordt opgevist, gemaakt door iemand die misschien wenste dat hij me nooit had ontmoet. Ieder object is verbonden met de herinnering aan iemand. Het zijn tekens van afwezigheid. Het is dus niet toevallig dat de vertrouwde dingen die symbool staan voor onbereikbare mensen en plaatsen bij het venster staan waarachter mijn vertrouwde onbereikbaarheid zich uitstrekt. 

Gisteren stuurde een vriend me een gedicht van Rainer Maria Rilke